Tiễn dặn người yêu” là một kiệt tác nghệ thuật dân gian có giá trị nhân đạo sâu sắc”.

Truyện thơ “Xống chụ xon xao” được lưu hành bằng những bản chép tay ở khắp vùng Tây Bắc: Nghĩa Lộ, Sơn La, Lai Châu... Bản do Mạc Phi sưu tầm và ấn hành năm 1960 có độ dài 1846 câu.

“Xống chụ xon xao” là một câu chuyện tình kể về đôi trai gái khi còn là hai bào thai, họ biết nhau từ trong bụng mẹ, hai người sinh ra gần như một giờ, một ngày và ở cùng một bản, họ yêu nhau từ thuở ấu thơ: “Yêu nhau từ thuở mới ra đời/Trao duyên gửi nghĩa từ hồi còn thơ”. Lớn lên đôi trẻ “Đã thương nhau quyết lấy nhau”. Chàng trai hăm hở sắm lễ vật đến nhà người yêu để xin cưới, nguyện sẽ làm rể ngoan, “xin làm gà gô, cun cút cổ trơn”. Nhưng cha mẹ nàng gạt phăng đi vì chê chàng trai nghèo khổ. Cha mẹ nàng ép gả nàng cho một gã con trai nhà giàu nhưng xấu xí. Oái ăm thay khi “Mẹ cha ưng gả khi em còn ở trên nương/Khi em còn đang ngoài ruộng”.

Nàng “nhắm mắt đưa chân“ nhận người mẹ cha ép gả về ở “rể ngoài” trong tâm trạng vô cùng đau khổ, nhưng vẫn nuôi một hy vọng mong manh, chàng trai sẽ có cách thay đổi số phận. Chàng trai ra đi làm ăn xa, với một niềm hy vọng: “Bạc mười nén anh sẽ chuộc em về/Vải năm trăm anh sẽ cởi em ra”.

Ác nghiệt thay, thời gian trôi đi, “bảy mùa cá lũ trôi xuôi”, người kia hết làm “rể ngoài” rồi “rể trong”, chàng trai vẫn cuối trời thăm thẳm. Khi nàng đành đưa chân làm theo ý mẹ cha “cho con về nhà chồng” thì chàng trai trở về, “đành nhìn người yêu bước về nhà chồng”. Chàng trai không quản nguy hiểm chạy theo người yêu, cuộc tiễn dặn của đôi bạn tình khi đau đớn tột cùng, khi đầy phấn khích. Khi cô gái bị chồng hắt hủi, đánh đập, chàng trai vẫn ở lại để an ủi, chăm sóc thuốc thang. Họ vẫn son sắt thề nguyền: “Không lấy được nhau mùa hạ, ta sẽ lấy nhau mùa đông/Không lấy được nhau thời trẻ, ta sẽ lấy nhau khi góa bụa về già”.

Cô gái bị nhà chồng ghẻ lạnh: “Khi chưa lấy nhau người vồ vập/Khi chưa đón về người xun xoe”. Khi đã là dâu thì “dâu ơi xuống sàn ăn cám”, rồi còn bị chồng đánh đập, cuối cùng bị nhà chồng đuổi về. Nàng lại bị bán cho nhà quan. Lần này nàng rơi vào hoàn cảnh bi phẫn bội phần, đến nỗi “ngẩn ngơ vụng dại” và bị đem ra chợ rao bán, cuối cùng bị đổi với giá một cuộn lá dong.

Ngẫu nhiên người đổi được nàng lại là người yêu cũ, song chàng không nhận ra vì nàng thay đổi quá nhiều. Chỉ khi nàng mang chiếc đàn môi chàng tặng năm xưa ra thổi, chàng trai mới nhận ra, tình yêu lại đâm chồi nẩy nụ như “hoa sớm ngậm sương/Hoa khẳm cuối dòng nẩy lá non tơ” (hoa khẳm là loại hoa quí trong truyền thuyết, rất đẹp và chỉ nở lúc nửa đêm). Chàng trai đưa người yêu về nhà rồi tổ chức đám cưới, một đám cưới thật hạnh phúc sau bao năm xa cách, đau đớn và tủi nhục.

Quảy gánh qua đồng ruộng
Người đẹp anh yêu cất bước theo chồng.
Vừa đi vừa ngoảnh lại
Vừa đi vừa ngoái trông
Chân bước xa lòng càng đau nhớ
Em tới rừng ớt ngắt lá ớt ngồi đợi,
Tới rừng lá ngón ngóng trông.
Anh tới nơi, em bẻ lá xanh em ngồi;
Được nhủ đôi câu, anh mới đành lòng quay lại
Được dặn đôi lời, anh yêu em mới chịu quay đi
Xin hãy cho anh kề vóc mảnh,
Quấn quanh vai ủ lấy hương người,
Cho mai sau lửa xác đượm hơi
Một lát bên em thay lời tiễn dặn!
Con nhỏ hãy đưa anh ẵm
Bé xinh hãy đua anh bồng
Cho anh bế con dòng,đừng ngượng.
Nựng con rồng, con phượng đừng buồn.

"Đôi ta yêu nhau, đợi tới tháng Năm lau nở,
Đợi mùa nươc đỏ cá về
Đợi chim tăng ló hót gọi hè
Không lấy được nhau mùa hạ, ta sẽ lấy nhau mùa đông.
Không lấy được nhau thời trẻ ta sẽ lấy nhau lúc góa bụa về già."

Dậy đi em, dậy đi em ơi!
Dậy rũ áo kẻo bọ
Dậy phủi áo kẻo lấm
Đầu bù anh chải cho,
Tóc rối đưa anh búi hộ
Anh chặt tre về đốt gióng đầu
Chặt tre dày anh hun gióng giữa
Lam óng thuốc này em uống khỏi đau.
Tơ rối đôi ta cùng gỡ
Tơ vò ta vuốt lại quay guồng
Quay lại guồng gỗ tốt cán thuôn
Về với người ta thương thuở cũ
Chết ba năm hình còn treo đo
Chết thành sông, vục nước uống mát lòng
Chết thành đất, moc dây trầu xanh thắm
Chết thành bèo ta trôi nổi ao chung,
Chết thành muôi, ta múc xuống cùng bát
Chết thành hồn, chung một mái , song song
Hỡi gốc dưa yêu mọc ngoài cồn cát,
Nước ngập gốc đáng lụi đùng lụi
Nước ngập rễ đáng bềnh, đừng bềnh
Đôi ta yêu nhau, tình Lú- Ủa mặn nồng
Lời đã trao thương không lạc mất
Như bán trâu ngoài chọ
Như thu lúa muôn bông
Lòng ta thương nhau trăm lớp nghìn trùng
Bền chắc như vàng, như đá
Yêu nhau, yêu trọn đời gỗ cứng
Yêu nhau, Yêu trọn kiếp đến già
Ta yêu nhau tan đời gió, không rung không chuyển,
Người xiểm xuôi, không ngoảnh không nghe.